10.000 stappen worden gemeengoed in Vlaamse gemeenten

Begin 2000 startten er wereldwijd 10.000-stapppenprojecten, waarbij burgers op allerlei manieren door overheden en gemeenten worden gestimuleerd om dagelijks voldoende te bewegen. In 2005 ging Vlaanderen - als eerste in Europa - van start met ‘10.000 stappen Gent’, een initiatief van de vakgroep Bewegings- en Sportwetenschappen van Universiteit Gent. Wat begon als een pilot, maakt inmiddels onderdeel uit van het in 2009 opgerichte Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie (VIGeZ). "Gezondere inwoners die meer bewegen en streven naar 10.000 stappen per dag, dankzij een combinatie van bewustwording bij burgers én beweegvriendelijke buurten, dat is ons einddoel.”

Laten we eerst nog eens terugkijken naar die 10.000 stappen. Het concept van die 10.000 stappen - als minimale ondergrens voor dagelijkse beweging - bestaat al jarenlang. Hoewel de oorsprong van de norm lastig is om te achterhalen, weten we dat hij onder andere opduikt in een onderzoek van de Japanse sportwetenschapper Yoshiro Hatano. Die concludeerde in de jaren zestig dat Japanners gemiddeld tussen de 3000 en 5000 stappen per dag zetten. Om gezonder te leven werd aangeraden om dit aantal op te bouwen richting 10.000 dagelijkse stappen. Die 10.000 stappen is inmiddels een soort gegeven geworden, mede dankzij de opkomst van wearables die dit aantal als dagelijkse norm hanteren en gebruikers belonen bij het behalen hiervan.

'Elke stap telt'

Norm of niet, het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie benadrukt dat mensen zich niet moeten blindstaren op dit aantal. Niet voor niets is de slogan van het Vlaamse project: ‘Elke stap telt’.

Het 10.000 stappen project begon in 2005 als pilot, opgezet door de vakgroep Bewegings- en Sportwetenschappen aan de Universiteit Gent. Inwoners van Gent konden met eenvoudige stappentellers en een dagboek bijhouden hoeveel stappen zij dagelijks zetten. De effectiviteit van het project werd gemeten met behulp van een controlegemeente (Aalst), die niet deelnam aan het project. Niet alleen bleek het project veel naamsbekendheid te generen, ook bewogen de Gentenaren gemiddeld meer in vergelijking met Aalstenaars.

Na 5 jaar kon - met behulp van overheidssubsidie – het 10.000 stappen project uitrollen in heel Vlaanderen. Onder de naam ‘10.000 stappen Vlaanderen’ werden steden en gemeenten ondersteund met onder meer publiciteitsmateriaal en stappentellers. Desalniettemin eindigde een paar jaar later de subsidiestroom. Met een gebrek aan geld bleek het vanaf 2012 lastig om als stad of gemeente gemotiveerd te blijven om de stappenchallenge te onderhouden., zo viel te lezen in een eerder artikel over dit project dat vijf jaar geleden werd gepubliceerd op SmartHealth.

Gemeenten strijden onderling

Inmiddels maakte 10.000 stappen als project deel uit van het VIGeZ. Binnen een brede context van gezondheidsbevordering, waarbij ook aandacht is voor voeding en het ongewenste sedentaire (zit)gedrag van burgers, werkten stafmedewerkers Ragnar Van Acker en Annelies Vandenberghe het bewegingsinitiatief verder uit.

Aan het project wordt als online competitie-element de stappenclash toegevoegd, zodat deelnemende steden en gemeenten onderling kunnen strijden. Een maand lang (in mei) houden deelnemers bij hoeveel stappen ze hebben gezet. De winnaar met de meeste stappen mag zich een jaar lang de actiefste stad of gemeente van Vlaanderen noemen. Daarnaast worden ook winnaars aangewezen binnen subcategorieën. Het VIGeZ werkt inmiddels samen met de Vlaamse Logo’s (Lokaal Gezondheidsoverleg), apothekers en ziekenfondsen.

1/3 van gemeenten doet mee

In 2014 vragen 60 van de 300 gemeenten een informatieset aan en promoten de 10.000 stappenclash enthousiast bij de eigen inwoners. Via een online stappenplan en promotiemateriaal kunnen gemeenten zelfstandig als organisatie aan de slag. Bekende Vlamingen worden ingezet voor meer naamsbekendheid op Twitter en Facebook. In 2016 doet inmiddels een derde van de Vlaamse gemeenten mee. Dat jaar start ook een publiek private samenwerking, door commerciële partners te koppelen aan het programma. De 10.000 stappen website geeft ook de mogelijkheid om kleinere subgroepen op te zetten, zodat dorpen, bedrijven, families of vrienden onderling kunnen strijden.

Hoewel er in 2016 al diverse bekende smartphones, apps en activity trackers zijn die de stappen snel en accuraat bijhouden, blijft het VIGeZ terughoudend in het promoten van deze tools. Volgens hen zijn er nog grote verschillen in metingen. Wel zijn ze dan al bezig met het voorbereiden van een vernieuwd platform, dat beter aansluit op innovatieve apps en trackers.

Inmiddels kunnen deelnemers ook gebruik maken van smartphone apps en activity trackers, naast de klassieke stappentellers. De stappen die deze externe tools meten worden automatisch gesynchroniseerd met de 10.000 stappen app. De Vlaamse radio- en televisiepresentator Sven Ornelis is het gezicht van de promotiecampagne, die op zowel regionaal als Vlaams niveau is opgezet. Er wordt niet alleen ingezet op het bewegingsdoel, maar ook op het saamhorigheidsgevoel van inwoners en het lokale engagement van steden en gemeenten.

Lichtervelde als actiefste gemeente van Vlaanderen

Een van de gemeenten die meedoet is Lichtervelde. De gemeente kwam vier keer uit de bus als winnaar en staat inmiddels bekend als actiefste gemeente van Vlaanderen. Els Kindt is werkzaam als Schepen en Provincieraadslid in de gemeente Lichtervelde. In 2020 wisten de Lichterveldenaren gemiddeld 7625 kilometer aan stappen per inwoner te zetten. “Het is een middel om de gemeente op basis van een gezonde strijd op de kaart te zetten”, zegt Els Kindt.

Volgens haar wordt er vooral in aanloop naar de stappenclash in mei actief aangemoedigd. Nog dagelijks blijken inwoners zich te registreren. Kindt doet zelf ook mee. ʺVoor de vijfde maal op een rij gaan we met vriendinnen op bedevaart naar Halle op de vrijdag en zaterdag van Pinksteren. We hebben geluk dit jaar, want onze stappen tellen mee voor de stappenclashʺ. Pinksteren valt immers dit jaar in mei. ʺDan doen we toch elk in twee dagen meer dan 150.000 stappen. Ja, inderdaad: 150.000 stappen.ʺ

Met het Lokaal Gezondheidsoverleg (Logo) deelt de gemeente Lichtervelde stappentellers uit. Samen werven de diensten deelnemers, waarbij ze gebruik maken van online communicatie. Kwetsbare groepen die bijvoorbeeld minder bekend zijn met digitale hulpmiddelen worden door de gemeente ondersteund. Ze kunnen een stappenteller afhalen, inclusief uitleg.

Deurmat en straatbordjes

De afgelopen jaren lag de focus van het Vlaams Instituut Gezond Leven op de organisatie van de 10.000 stappenclash voor steden en gemeenten. Na een evaluatie kwam het instituut tot de conclusie dat 10.000 stappen op meerdere pijlers moet rusten wil het een succes blijven op de lange termijn. Gemeenten, bedrijven en groepen blijven onderling strijden via het online platform, maar sinds dit jaar concentreert Gezond Leven zich op een uitgestippeld vierjarig traject. Het geeft meer aandacht aan andere pijlers, zoals persoonlijk contact, borden en wegwijzers (straatsignalisaties), concrete beweegacties en het samenwerken met organisaties die kwetsbare groepen ondersteunen. 2021 staat in het teken van de straatsignalisaties. Met wegwijzers, grondmarkeringen, straatbordjes en bijvoorbeeld deurmatten worden bewoners aangespoord meer te bewegen. Met de onderzoeksresultaten uit het verleden blijkt dit een bewezen element dat voor gedragsverandering zorgt bij inwoners.

Annelies Vandenberghe is naast stafmedewerker bij Gezond Leven ook projectcoördinator van het 10.000 stappen programma. Vandenberghe noemt het huidige enthousiasme voor het beweegproject het gevolg van het benaderen van lokale besturen via verschillende kanalen. Veel gemeenten hadden in het verleden al contact met óf Gezond Leven óf Agentschap Sport Vlaanderen, dat verantwoordelijk is voor het Vlaamse sportbeleid, waardoor het bereik door de samenwerking in één keer hard is gegroeid. Lichtervelde is één van de gemeenten die in het vierjarig traject stapt. ”Ook bij ons komen de stappensignalisaties in beeld", aldus Els Kindt van de gemeente Lichtervelde. ʺStappen worden aangeduid tussen de verschillende belangrijke plaatsen in de gemeente.ʺ

Vlaamse steden en gemeenten zijn en blijven geïnteresseerd: dit jaar schreven circa 218 van de 300 gemeenten zich in. Ze kregen al het benodigde materiaal. In het najaar wordt de communicatiecampagne gelanceerd om de Vlaamse inwoners bekend te maken met het 10.000 stappen thema. In sommige gemeenten zijn de signalisaties van de voorgaande jaren nog te zien. Die worden voorzien van nieuwe stickers.

Gedragsverandering en motivatie

Bewegen is gezond, dat staat vast. Het leidt tot ziektepreventie en het herstel bij aandoeningen verloopt voorspoediger. Werkt het 10.000 stappen programma om meer te bewegen? Uit de onderzoeksresultaten van 2005 blijkt dat Vlamingen meer bekend zijn met het gezondheidsinitiatief en dat ze daadwerkelijk meer bewegen. Maar hoe zit het met de intrinsieke motivatie en de daadwerkelijke gedragsverandering op de lange termijn?

Volgens Vandenberghe speelt het persoonlijke contact bij de stappenchallenge per stad of gemeente een grote rol. Met name bij kwetsbare groepen, bijvoorbeeld minima. ʺDie zijn minder bezig om gezond te blijven door te bewegen, omdat ze andere prioriteiten en problemen in het dagelijkse leven ervaren. Als mensen bezig zijn om rond te komen, helpt het niet om simpelweg te zeggen: ‘je moet bewegen’.ʺ

ʺElke doelgroep vraagt om een andere benaderingʺ, aldus Vandenberghe. Als voorbeeld noemt ze de ouderen, die met specifieke voordelen kunnen worden overtuigd om meer te bewegen. Zo helpen fysieke activiteiten bij het voorkomen van vallen. Ook kunnen fitte ouderen langer zelfstandig blijven wonen en leven ze minder geïsoleerd. Die voordelen worden nog niet veel belicht, maar kunnen mensen wel overtuigen. Professionals en intermediairs die al contact hebben met kwetsbare groepen gaan het beweegproject op die manier onder de aandacht te brengen. Bijvoorbeeld de sociale dienstverlening bij de gemeente, huisartsen, ziekenfondsen en hulpcoaches.

Vandenberghe geeft aan dat er voorheen te veel werd ingezet op het wedstrijdelement als incentive voor deelnemers, waardoor andere pijlers uit het oog zijn verloren. Andere bewezen technieken voor gedragsverandering zijn ook belangrijk. Op de website is een stappenplan opgesteld dat inspeelt op de intrinsieke motivatie van mensen, en hoe je die kunt ondersteunen door bijvoorbeeld gamification, zelfmonitoring, persoonlijke begeleiding, social support en het stellen van doelen.

Beperkingen overheidssubsidie

Gezond Leven kreeg - net als veel andere publieke organisaties die zich op preventie richten - minder subsidie om doelgroepen gerichter te bereiken. De organisatie is afhankelijk van de financiële bijdragen vanuit het Agentschap Zorg en Gezondheid. Daarom is het volgens Vandenberghe de komende tijd een uitdaging om met deze beperkte middelen toch al het beleid uit te kunnen voeren. En hoewel meer beweging leidt tot ziektepreventie, lijkt de aandacht van de federale en Vlaamse overheid elders te liggen. Het preventiebudget is slechts 2,2 procent van de totale uitgaven in de gezondheidszorg.

Hoewel de apps van bekende wearables, zoals Fitbit en Apple, worden toegelicht op de site van Gezond Leven, lijkt er toch meer ruimte om de inzet van deze tools verder te belichten. Uit onderzoek blijkt dat activity trackers effectiever zijn om de fysieke activiteit te vergroten ten opzichte van stappentellers. De trackers bieden vaak ook andere functies, zoals het calorieverbruik, de slaapkwaliteit, dieet advies, de hartslag en de afgelegde afstand. Ook leidt het tot meer tevredenheid bij gebruikers. Tot slot hanteren veel techbedrijven bewezen technieken om de gebruiker te motiveren. De apps die aan fitness trackers zijn gekoppeld sturen push notificaties, reiken medailles of prijzen uit en je kunt challenges starten met vrienden of bekenden.

Is er nog wel ruimte voor een 10.000 stappenplatform nu steeds meer mensen gebruikmaken van dergelijke wearables? Daar lijkt het wel op. Het gemeenschapsgevoel, de lokale omgeving en samen lopen met de wijk of het dorp: de challenge staat op pijlers waar commerciële techbedrijven minder aandacht aan besteden. Juist door het ondersteunen van kwetsbare groepen met persoonlijk contact, het grootschalig promoten van het project in de gemeente en het stimuleren van het saamhorigheidsgevoel onder inwoners is de sleutel tot succes. De wijze waarop gemeenten het project hebben omarmd en de populariteit van de stappenclash hebben dit meer dan bevestigd.