De Tovertafel stimuleert beweging voor mensen met dementie

Met de Tovertafel kun je (nog) niet langer zelfstandig thuis blijven wonen, maar de makers hopen met het digitale spel het verblijf in een verzorgingsinstelling een stuk aangenamer te maken. In de serie Langer thuis wonen verzamelt TrendITion slimme eHealth-toepassingen die mensen met een chronische aandoening of een lichamelijke beperking en ouderen meer regie kunnen geven over hun eigen leven. Deze aflevering: de Tovertafel.

De Tovertafel is een interactief spel dat ‘mensen verbindt en op speelse wijze beweging stimuleert’. “We hebben vorig jaar de eerste Tovertafel verkocht, sindsdien groeien we enorm hard. Het bedrijf is opgericht in maart 2015”, aldus Claudia de Widt. Zij is marketing en communicatiemanager bij Active Cues, het bedrijf dat de Tovertafel ontwikkelt.

De Tovertafel is een product voor ouderen met dementie, legt De Widt uit. “Het product is een box die je ophangt boven een tafel, en die interactieve lichtprojecties projecteert op een tafel. De spellen die op tafel worden geprojecteerd zijn speciaal ontwikkeld voor ouderen met dementie. Sensoren meten je hand- en armbewegingen, en de spellen - die speciaal voor en met de doelgroep zijn ontwikkeld - reageren hierop.”

Midden tot zware dementie

“Bij de oprichting van Active Cues bestonden er wel wat producten voor mensen met lichte dementie, maar nog niets voor mensen met midden tot zware dementie. Deze doelgroep kan vaak alleen aan een spel of activiteit deelnemen begeleid door zorgpersoneel, dus dat zijn zorg-intensieve activiteiten”, aldus De Widt.

De Tovertafel richt zich juist op mensen met midden tot zware dementie. Alle spellen zijn gebaseerd op vierjarig wetenschappelijk onderzoek en zijn realistisch; zo kunnen de spelers overgooien met een strandbal, fladderende vlinders vangen, herfstbladeren wegvegen of rijmpjes afmaken. De Widt: “Wat we veel zien en terughoren van personeel bij instellingen waar de Tovertafel in gebruik is, is dat zelfs bewoners die normaal aan tafel passief voor zich uit zitten te kijken, nu actief meespelen. Iedereen doet mee op zijn eigen niveau: sommige bewoners staan op en reiken over tafel, anderen volgen de bal met hun ogen en steken eerst voorzichtig hun hand uit. De Tovertafel stimuleert beweging en sociale interactie, mensen lachen met elkaar.”

Lichtprojecties

De Tovertafel is ontwikkeld tijdens het promotieonderzoek van Hester Le Riche aan de TU Delft en VU Amsterdam. Le Riche wilde iets bedenken om ouderen met dementie in beweging te brengen. De Widt: “Hester had wel bedacht dat ze iets met lichtprojecties wilde doen voor deze doelgroep met dementie, bijvoorbeeld met lichtpijlen naar hun kopje koffie op tafel die hun herinneren om de koffie te drinken. Wat bleek: de cliënten vergaten de koffie nog steeds, maar ze probeerden direct met de lichtprojecties te spelen. Met die bevinding is ze verder gaan ontwikkelen.” Le Riche werkte tijdens haar onderzoek samen met Erik Scherder, die als neuropsycholoog verbonden is aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, en die het belang van bewegen op leeftijd benadrukt. Zo ontstond het eerste concept van de tafel met lichtprojecties.

Le Riche werkte het idee voor een spel voor mensen met dementie verder uit. “De Tovertafel heeft drie pijlers: de eerste is om mensen in beweging te krijgen om zo apathie te doorbreken. De spellen van de Tovertafel dagen uit om te bewegen en om mee te doen.”

De tweede pijler is het stimuleren van sociale interactie tussen de bewoners. “Vaak is er weinig onderlinge interactie bij mensen met midden tot zware dementie”, aldus De Widt. “Met deze spellen komen bewoners samen rond de tafel, je ziet dat gesprekken op gang komen. En ook met het zorgpersoneel en met familieleden. Neem bijvoorbeeld kleinkinderen die normaal niet zo meer zoveel contact hebben met hun opa of oma die dementerend is. Je ziet het contact op gang komen als ze samenkomen rond de tafel en samen hetzelfde spel spelen. Ook de link met het verleden wordt gelegd en gesprekken komen op gang, wanneer de begeleider bijvoorbeeld vraagt welke bloemen vroeger bij de bewoners in de tuin stonden.”

De derde pijler van de Tovertafel is dat het voor het zorgpersoneel een groot voordeel is dat de spellen als zelfstandige activiteit gespeeld kunnen worden. “Je kunt het zorgpersoneel absoluut niet wegdenken, maar Tovertafel kan wel zelfstandig gespeeld worden. Ook wanneer het personeel even bezig is met een andere cliënt kan het spel gewoon doorgaan.”

Ontwikkelen met de doelgroep

Tijdens het promotieonderzoek van Le Riche en bij de ontwikkeling van de eerste versie werd de doelgroep actief betrokken: hoe reageren mensen met midden tot zware dementie op de spellen, wat vinden ze leuk? De Widt: “Er is veel theoretisch onderzoek over welke speleigenschappen mensen met dementie waarderen en waar ze goed op reageren. Mensen met dementie zijn niet meer goed in staat om zelf initiatief te nemen. Alleen een projectie op tafel waarbij bewoners zelf het initiatief moeten nemen zou daarom niet werken. Deze spellen lokken reacties uit bij de cliënten, het personeel hoeft dat niet te doen.” 

“Bij de ontwikkeling van de Tovertafel en nieuwe producten werken we vaak samen met een zorginstelling die geïnteresseerd is in het product. Daar testen we in de praktijk of het prototype werkt. Waar wordt goed op gereageerd? Die spel-observaties helpen ons bij het testen en weer verbeteren van de spellen. We willen input van de bewoners en van de zorgmedewerkers en familieleden, zodat we de spellen nog beter op hun wensen kunnen aanpassen.”

300 Tovertafels

Inmiddels zijn er ruim 300 Tovertafels verkocht in België en Nederland. “We gaan eerst naar een zorginstelling toe om een demo-opstelling te laten zien die het personeel en de bewoners kunnen testen. Vaak zijn ze dan al verkocht, als ze zien hoe hun bewoners ervan opleven.”

“We vinden het heel belangrijk dat de Tovertafel goed gebruikt wordt. Als mensen een Tovertafel kopen, dan wordt het door een medewerker van Active Cues geïnstalleerd. Na twee weken komt er iemand van ons een uitgebreide instructie geven aan personeel en mantelzorgers, en aan iedereen die met de Tovertafel speelt. Vervolgens komt er gedurende drie maanden zo’n twee uur per week een

jongere langs om met de ouderen en het zorgpersoneel te spelen. Die Tovertafel-trainer geeft tips om het gebruik van de Tovertafel te stimuleren, en vertelt bijvoorbeeld welke vragen gesteld kunnen worden tijdens de spellen om interactie op gang te brengen. De jongeren die dit doen zijn scholier of student en werken voor Beppe, een organisatie die jongeren, ouderen en volwassenen samenbrengt. Daarmee geven we jongeren een bijbaan: wij betalen dat”, vertelt De Widt.

Zijn er knelpunten bij de implementatie van de Tovertafel bij ouderenzorginstellingen? “We hebben het zo makkelijk mogelijk gehouden. De Tovertafel wordt geïnstalleerd en werkt met een afstandsbediening met een paar knoppen erop. Het is belangrijk dat de zorginstellingen de Tovertafel met het internet verbinden, omdat we regelmatig updates en nieuwe spellen aanbieden die ze dan zelf kunnen installeren.”

Crowdfunding actie

De Tovertafel kost ongeveer 5.457,- exclusief btw. Daarvoor krijg je de kast, spellen en trainingen voor het personeel. “Daarnaast tekenen instellingen voor een service-onderhoudscontract voor 10 euro per maand. Active Cues kan daar onder meer de doorontwikkeling van de spellen van betalen.”

Als zorginstellingen de financiële middelen niet bijeen krijgen, kunnen ze een crowdfunding-actie beginnen. “Active Cues helpt instellingen daarbij. We merken toch dat kleinere instellingen, die niet zijn aangesloten bij grote zorgorganisaties, graag een Tovertafel willen aanschaffen, maar dat het voor hun best een investering is. We maken een pagina voor ze aan waarop mensen kunnen doneren, en helpen met Facebook advertenties om donaties binnen te halen. Zorginstellingen zijn zelf ook heel creatief om het bedrag bij elkaar te krijgen”, aldus De Widt.

Toekomstplannen

“We willen in de toekomst waarschijnlijk ook een Tovertafel ontwerpen voor thuisgebruik, maar daar hebben we nog geen concreet plan voor. Wel lanceren we op 13 april lanceren een tweede product, de Tovertafel Special, voor mensen met een verstandelijke beperking. Naast de originele Tovertafel is er dan een Tovertafel die speciaal is ontwikkeld voor deze doelgroep. Active Cues trekt samen op met zorgorganisatie Philadelphia bij ontwikkelen van de Tovertafel Special.”

Ook werkt het bedrijf aan spellen voor kinderen met autisme. “Tijdens de ontwikkeling van de Tovertafel voor ouderen met dementie kregen wij al vaak de vraag of dit product ook te realiseren is voor kinderen met autisme. We gebruiken dezelfde hardware, maar beginnen helemaal opnieuw met de ontwikkeling van spellen. De planning is eind 2016 de spellen voor autisme gerealiseerd te hebben.” Daarvoor ontvangt het bedrijf een bijdrage van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. “De spellen worden momenteel getest bij kinderopvang en op scholen in Nederland en Zuid-Afrika. Dat onderzoek hopen we in juni af te ronden”, aldus De Widt.

Er is nog geen klinisch onderzoek gedaan naar het effect van de Tovertafel op mensen met midden tot zware demente. “Wel hebben we kleinschalig onderzoek gedaan door zorgpersoneel te laten scoren hoeveel mensen bewegen en hoeveel ze scoren op geluk en interactie. Op dit moment zijn er wel verschillende vervolgstudies bezig, aantal studenten die nu onderzoek doen naar het effect van de Tovertafel op ouderen.”

Ook hoopt De Widt dat het bedrijf meer kan bijdragen aan onderzoek en opleidingen. “We delen graag al onze kennis op het gebied van spelontwerp en inzichten in spelgedrag van onze doelgroepen. Op onze website hebben we daarmee al een start gemaakt. Later willen we bijvoorbeeld ook vakken geven over spelontwerp: hoe ontwerp je voor een bepaalde doelgroep? We hebben softwareontwikkelaars die de spellen programmeren en interactie ontwerpers die kijken hoe een doelgroep omgaat met spellen.”