UMC Groningen: virtual reality (VR) therapie veelbelovend bij patiënten met psychoses

Uit onderzoek met 116 patiënten blijkt dat VR therapie bij psychoses beter werkt dan de standaard behandeling, zegt Chris Geraets van het Universitair Centrum Psychiatrie van het UMC Groningen. Onderzoekers van de Vrije Universiteit, Universitair Medisch Centrum Groningen en Parnassia Groep publiceerden vorige week de resultaten van de randomised controlled trial naar therapie met virtual reality versus reguliere therapie voor patiënten met een psychotische stoornis. De effecten zijn veelbelovend.

“Iedereen die wel eens een virtual reality bril op heeft gehad, weet hoe intens de ervaring van VR kan zijn. Ik ben bang van achtbanen, en als ik zo’n bril op heb krijg ik knikkende knieën, ondanks dat ik weet dat waar ik naar kijk niet echt is”, zegt Chris Geraets, promovenda bij de afdeling Psychosen bij het Universitair Centrum Psychiatrie van het UMC Groningen. “Dat effect, de fysieke sensaties en gevoelens die je in de echte wereld ook ervaart, hebben mensen met psychoses ook wanneer ze een virtual reality bril opzetten.”

Geraets doet binnen de onderzoeksgroep van het UMC Groningen onderzoek naar virtual reality in de geestelijke gezondheidszorg, bijvoorbeeld bij mensen met psychosen of agressie-therapie. “Het mooie van virtual reality is dat de drempel voor patiënten lager wordt om mee te doen aan een behandeling. Patiënten oefenen met situaties die ze angstig maken, maar niet in de echte wereld. Terwijl het wel echt voelt.”

Achterdochtig

Mensen met een psychose hebben vaak een vertekend beeld van de werkelijkheid: ze zijn angstig, achterdochtig of denken bijvoorbeeld dan andere mensen boos op hen zijn of hen iets willen aandoen. “Naar schatting zijn er 100.000 mensen met een psychotische stoornis in Nederland. Ruim zeventig procent van die patiënten is erg achterdochtig. Daardoor gaan ze zich terugtrekken uit de samenleving: ze gaan niet meer met het openbaar vervoer naar vrienden, durven niet meer naar de supermarkt, de stad of het café,” zegt de promovenda.

De behandelrichtlijn voor psychose is medicatie en/of gesprekken met een verpleegkundig specialist, psycholoog of psychiater. “In dit onderzoek hebben we gekeken of VR-therapie als toevoeging op de reguliere zorg effectiever is dan reguliere zorg alleen. In 2014 en 2015 hebben 116 patiënten deelgenomen aan de studie: de ene helft kreeg reguliere zorg, de andere helft kreeg daarbij ook nog zestien virtual reality therapiesessies met een behandelaar.”

Beelden uit de VR-therapie voor patiënten met een psychotische stoornis

Situatie personaliseren

“Het mooie van virtual reality is dat je de therapie kunt personaliseren aan situaties die voor een persoon confronterend of eng zijn. Door de virtuele wereld aan te passen aan iemands angsten kun je in de beschermde omgeving van de kamer van de behandelaar toch oefenen”, aldus Geraets.

Deelnemende patiënten bespraken van tevoren met hun behandelend psycholoog welke situatie ze wilden oefenen, bijvoorbeeld een plein of een supermarkt bezoeken. Ook konden patiënten aangeven hoeveel virtuele mensen er in die omgeving waren. In de VR-omgeving oefenden ze samen met de psycholoog met drukke situaties, naar mensen toe te gaan en gesprekken aan te knopen. Zo merkten patiënten in de virtuele wereld dat verwachte gebeurtenissen waar ze bang voor waren, niet optraden.

“Per behandeling konden we de situatie aanpassen: waar een patiënt begon met een supermarkt met slechts twee andere mensen, konden we dat gaandeweg aanpassen naar een drukke supermarkt. Ook pasten we de gezichtsuitdrukkingen van de virtuele mensen aan, zoals een boze uitdrukking, staren of lachen. Voorheen oefenden patiënten met huiswerk-opdracht, waarbij ze naar buiten moesten om naar de door hun gevreesde plek te gaan. Met VR kunnen ze in de behandelkamer oefenen, terwijl de behandelaar direct ziet wat het effect is en gelijk feedback kan geven.”

Videogame

Het UMC Groningen, de Vrije Universiteit, Parnassia Groep en zeven GGZ-instellingen werkten samen aan de studie. De behandelaren die meededen aan de studie kregen een tweedaagse training van de onderzoekers om meer te horen over VR en de therapie te oefenen. Iedere GGZ-instellingen schafte een eigen VR-set aan. “Toen de studie begon was dat een VR-bril van Sony, inmiddels gebruiken we de VR-bril van Oculus. Gelukkig zijn de kosten voor VR-apparatuur in de afgelopen jaren veel goedkoper geworden”, zegt Geraets.

Beelden uit de VR-therapie voor patiënten met een psychotische stoornis

De onderzoekers ontwikkelde samen met het bedrijf CleVR - een spinoff van de TU Delft - de software die bij de zeven instellingen gebruikt werd. “Het is interessant om te zien dat de VR-therapie zelfs met minder mooie graphics dan we nu hebben werkte voor deze groep patiënten. Je hoeft dus niet de looks van een videogame na te bootsen om mensen met een psychose te laten oefenen met een VR-omgeving.”

Effectief

In vergelijking met de reguliere therapie bleek de controlegroep niet significant meer tijd door te brengen met andere mensen na de behandeling. Wat wel significant verminderde waren gevoelens van angst en paranoia in het dagelijks leven bij de VR-groep in vergelijking met de controlegroep. Patiënten zijn na een therapie met Virtual Reality minder bang en vermijden sociale situaties minder vaak.

“De gemeten effecten kunnen beïnvloed zijn door onze vragen: we lieten deelnemers dagboeken invullen waarin ze aangaven wat ze die dag hadden gedaan, met wie ze op dat moment waren en hoe ze zich voelden. Daadwerkelijk meer met andere mensen gaan doen heeft waarschijnlijk meer tijd nodig bij patiënten met een psychose. Op individueel niveau zagen we patiënten wel dingen doen die ze soms al jaren niet meer durfden, zoals met de bus reizen of naar de sportschool gaan.” Ook de behandelaren waren enthousiast over de VR-therapie en bleven deze inzetten, ook na de studie.

De effecten bleken zowel voor, tijdens als na de behandeling stand te houden. “We hebben gemeten tot drie maanden na de behandeling”, zegt Geraets. Vervolgonderzoek zou moeten aantonen of die effecten ook na drie maanden standhouden. “Wat ik wel regelmatig terug hoorde van patiënten is dat ze aangaven: als ik weer achterdochtig of angstig wordt, zie ik de virtual reality wereld weer voor me. De VR-omgeving blijkt een sterke visueel prikkel.

Het onderzoek naar VR-therapie is inmiddels gepubliceerd in The Lancet Psychiatry, een gerenommeerd wetenschappelijk tijdschrift. In een vervolgonderzoek willen de onderzoekers nagaan of de VR cognitieve gedragstherapie effectiever en goedkoper is dan cognitieve gedragstherapie met oefenen in het echte leven. “In de toekomst willen we onderzoeken of VR-therapie beter en kosten-efficiënter kan zijn dan de huidige cognitieve gedragstherapie. Een positieve uitkomst van dat onderzoek zou de opmaat kunnen zijn naar het aanpassen van de richtlijnen voor behandeling van psychosen.”